Li cas do Paragway c' est nén on cas tipike d' Amerike Latene, c' est li seu payis di tot l' continint wice ki les djins djåzèt (a 90%) li lingaedje do payis, li gwarani, purade ki l' lingaedje des colnijheus.
Et c' est nén fok les indyins ki djåzèt l' gwarani nerén; djustumint c' est çoula k' est atipike: i gn a pupont d' loyén etnike avou l' lingaedje; c' est les citweyins do Paragway ki djåzèt l' gwarani, nén fok les indyins di téle ou téle tribu. C' est come vos dirîz si a Ciudad Mexico les djins djåzrént a 90% li nahuatl (dji supôze ki c' est ci-la, mande escuzes, ôtmint).
Dji vén d' toumer so ene waibe ki djåze del prumire rivowe sicrîte e lingaedje gwarani (lingaedje amerindyin del famile tupi-gwarani); c' esteut e 1867, cwand li "Triple Entente" inte li Braezi, l' Årdjintene eyet l' Ourougway ataca li Paragway (c' esteut l' Inglutere k' esteut la padrî; li Paragway aveut fwait ene vraiye revolucion, et voleut diswalper si prôpe industreye purade ki d' atchter tot fwait, tchir et vilin, åzès Inglès).
Ci fourit ene des pus laidès gueres k' i gn a måy yeu, 60% del populåcion a stî touwêye, po vs diner ene idêye li dierinne batreye a stî fwaite pa des femes, des viyes et des cenes ki ratindént, paski tos les omes, les djonneas, les djonnetes, et les femes ki n' ratindént nén avént ddja morou. Li dierin comuniké d' guere årdjintin dit « li guere est fineye, i gn a pupont d' Paragwayins a touwer ».
Li rvowe ki dji vs djåze si loméve « Cacique Lambaré » (li Cacike Lambaré fourit on tchîf indyin ki s' a batou felmint siconte des Espagnols, dins les anêyes 1600 et des), et c' esteut po fé del propagande patriyotike. Mins å mitan d' çoula, on trouve eto sacwants årtikes å dfwait do lingaedje gwarani.
Po cmincî, li rvowe est scrîte totafwaitmint e gwarani, et dins si limero 3 on-z î dit çouchal:
- I gn a co des mwaisses di scole di dvinltins ki n' volèt nén k' on scrijhaxhe e gwarani. K' i sepexhe ki dins l' sicole modiene i n' seront nén pûnis pask' i djåzèt gwarani. I n' a pus d' djivêyes di nos « des cis k' ont djåzé e gwarani ». Çoula c' est fini, nos n' avans pus a dismeprijhî nosse lingaedje, sins por ostant leyî l' castiyan.
Dins l' limero 4, on-z i cåze di politike linwistike:
- Lambaré a dit k' on-z eployrè ossu d' ôtes lingaedjes eployîs pa nos djins; mins ça n' vout nén dire k' on les doet cmaxhî a nonsyince. Nos frans come e-n espagnol, ki lu eto a prins des mots do latén et do grek et co des ôtes lingaedjes. Ki nosse lingaedje dimeure li pus prôpe possibe.
On î cåze ossu di normålijhaedje: eployaedje di "i" el plaece di "j".
Dins l' limero 5, ene novele ortografeye est metowe so pî, ey esplikêye. C' est interessant di vey kimint ki, avou l' mezåjhe di fé ene gazete po-z esse léjhowe pa tertos (et nén djusse des linwisses), et djåzer des noveles do front, i gn a-st avou on normålijhaedje di l' ortografeye k' a stî fwait; et ossu on ravicaedje do lingaedje, pol rinde modiene et sel poleur eployî po ttafwait, come li castiyan. Enute, li gwarani est co-oficire avou l' castiyan, les biyets d' banke eyet l' constitucion do payis sont scrîts dins les deus lingaedjes. On eploye li gwarani al televuzion eyet come lingaedje d' acsegnmint.
Sol minme waibe, i gn a on tecse foirt interessant å dfait di l' eployaedje do gwarani pol troejhinme cike d' acsegnmint (dj' ô bén, po dner cours ezès univiersités), tot l' problinme des mots tecnikes, li fjhaedje di noûmots a pårti des elemints prôpe do lingaedje ou fé des epronts…
Voci çou k' on-z î dit:
- Po k' on noûmot poye esse eployî et s' sipåde, i doet responde a sacwantès condicions linwistikes eyet sociolinwistikes.
- Po les condicions linwistikes i gn a:
- * defini ene idêye di manire foirt sipepieuse, nén esse wague; li rlåcion inte li mot et çou k' i lome doet esse univoke;
- * i doet esse court, et ostant ki possibe, li pus simpe a comprinde do prumî côp possibe;
- * i doet poleur siervi di bodje po des mots parints;
- * i s' doet poleur adapter å sistinme grafike eyet fonolodjike do lingaedje.
- Po les condicions sociolinwistikes, i gn a:
- * on ndè doet aveur mezåjhe; dj' ô bén: po dner on no a des noûs concepes, des novelès atuzes, u replaecî des fômes nén adaptêyes;
- * i n' doet nén aveur des mwaijhès conotåcions ou associåcions d' idêyes;
- * i doet apårtini a on redjisse fôrmel del brantche dinêye del sepiance;
- * i s' doet poleur ritni sins trop d' må;
- * i n' doet nén aler conte les mwaissès rîles del politike linwistike shuvowe.
replaidî so l' Aberteke; riscrît cial avou kékes tot ptits candjmints