Tourisse-advinteure
Si vos avoz ddja stî e Marok, vos avoz seur oyou djåzer d' on spot : "Li Marok, di Tandjî a Lagwira".
Lagwira, c' est l' pont l' pus nonnrece di çou ki s' loméve, divant 1975, li Sara espagnol. Adon, les Marokins, ki n' avént seu prinde li Moritanreye e 1960, s' ont dit ki, ci grand boket d' såvlon la, ki si stind di Tarfaya a Nwadibou, el Moritanreye, ci sereut clapant d' l' aveur da sinne. Kécfeye k' i gn åreut del petrole dins tere, u sol boird di Mer. Gn a eto on magzåd di pexhons dins l' Oceyan atlantike, ki sont hapés pås bateas chinwès, rûsses ey espagnols, sins permis. Ostant por mi k' por ti !
Mins gn ava-st ene eguegne : n a cwand minme on dmey miyons d' djins ki vikèt låvå. Zels, il årént bén vlou divni indepindants. Et l' Aldjereye les sotént dins leus rvindicåcions.
Les Espagnols s' ont rsaetchî evoye e 1976, adon k' Franco esteut ki leyive ses hozetes. Il avént beacôp des ôtes cayets e trexhe, nos Toreros. Les Marokins ont dit k' el teritwere, c' esteut da zels. Mins il ont cwand minme leyî l' Tîce do dzo al Moritanreye, come li Coû d' djustice del Håye l' aveut djudjî d' abondroet.
Mins les djins d' avårla, les Sarawis, dabôrd, ni volît nén djouwer dins cisse pîce di teyåte, emantcheye inla. Li Coû d' Dustice del Håye aveut rclamé eto, dins s' djudjmint d' 1975, ki l' peupe do Sara Coûtchantrece, al fén des féns, aveut l' droet di decider lu-minme di si avni. Adon, il amontît li Front Polisario (Frente por la Liberación del Sahara y Rio de Oro). Ey ataker les sôdårs marokins et moritanyins k' i s' avént ehåster d' ocuper l' payis.
E 1979, les Moritanyins derît k' i n' avént nén les moyéns di fé l' guere po sacwants metes cwårés d' såvlon. C' esteut ricnoxhe k' il avént ramassé ene tatouye. Po n' nén kel Polisario si rindaxhe mwaisse do terén, li Marok evayixha li Tîce a Nonne, disk' a Lagwira, dabôrd. Et rclamer, come dit enawaire, kel Marok aléve "di Tandjî a Lagwira".
Mins si vos rwaitîz ene mape, Lagwira est dins ene drole di pôzicion djeyografike. Gn a la on cåziyea [presque-île] ki si stitche dins l' Oceyan del banijhe Sud do Sara Coûtchantrece disk' å Blanc Cap. (Li Blanc Cap, c' est la k' i gn a li rlomêye rezieve naturele avou les fokes moennes.) Li cåziyea est pårti e deus pa ene roye ki fjheut frontire inte li Sara Espagnol eyet l' Moritanreye. Do costé di l' Oceyan, c' esteut espagnol, avou li ptit viyaedje di Lagwira. Do costé del basse divintrinne [oui][lagune], c' est l' Moritanreye, avou li pus grand poirt do payis, Nwadibou. Inte les deus, ki fwait limite, ene voye di tchmin d' fier k' amoenne li minrê d' fier del mene di Zwirate po esse tcherdjî so les bateas a Nwadibou.
"Dji saveu ddja bén ki c' esteut ene sifwaite advinteure d' aler a Lagwira", mi djha-t i Djino, on Franco-Itålyin k' adjinçnêye des escursions e moto dins l' dezert. "Mins dji vleu vey çoula di mes prôpes ouys."
Mins kimint aler a Lagwira ? C' est ene veye do Marok, sapinse li propagande marokinne. Si vos dmandez l' preficse telefonike di Lagwira a ene racsegneuse di Marok-Telecom, ele serè bén amayeye, li poyete. "Dji n' a nou indicatif po cisse veye la, mins dji m' va racsegnî, et vos rdire cwè; leyîz mu vosse limero", vos recasrè-t ele peneuzmint.
Si vos alez å Ministere di l' Interieur, et vey çou k' il è rtoûne, vos trovroz k' i gn a on mayeur di Lagwira, ene comene, et minme on pacha (tchîf civil d' ene grande veye). Mins li måjhon-comene, elle est edjîstrêye … a Daxhla, 500 km pus a Bijhe !
Po dire li vraiy, cwand les Espagnols ont cwité e 1975, c' est on batayon francès, del Coaidance Militaire franco-moritanyinne, k' a-st ocupé l' cazer di Lagwira. Cwand l' Moritanreye a rclamé forfait e 1979, l' årmêye marokinne a bénrade abagué ladrî. Mins ele ni l' a nén yeu bele. Li Polisario atakéve djour et måy, a té pont kel Moritanreye a yeu sogne ki les ahesses do poirt di Nwadibou ni soeyexhe acsûtes et distrûtes. Si dmanda-t ele djinteymint å Marok di s' rissaetchî evoye di Lagwira. C' esteut e 1989, si djel tén bén.
Dispu don, li posse frontire marokin est metou ene swessantinne di km lon, pal voye, a Bijhe di Nwadibou. Costé marokin, gn a ene tarmakêye voye ki va disk' a cisse limotche [limite] la. On-z î rimplixh les papîs po cwiter l' Marok. Adonpwis, vos arivez dins on no man's land[oui], on "payis da nouk". Les Sarawis do Polisario el metnut seurmint dins les "Teritweres diliberés". I lomnut insi ene sitindowe di dezert di l' ancyin Sara Espagnol, metowe å Levant do meur di såvlon ki les Marokins ont basti po disfinde les veyes do Sara coûtchantrece. Ci meur la va a pô près droet, et n' nén shuve l' ancyinne frontire coloniåle, croylêye a môde d' egrés.
Dins ci "payis da nouk" la, gn a on martchotaedje di viyès otos djamåy parey. Come les tcheretes ont rexhou do Marok, ele sont disfaceyes di vosse passe-poirt. Come ele n' ont nén co moussî el Moritanreye, ele ni sont nén co rashiowes sol conte di ç' payis la. Dabôrd, si vos l' vloz rvinde a des frådeus, c' est l' moumint. Aprume ki, so 3 km, gn a pus nole voye. Vos trawez vosse carter so les cayôs come po rire. Et dmorer efagnî dins l' såvlon. Dabôrd, si vs av' on vî zénk a s' è mete cwite, vos prindoz les cwårs k' on vos ndè dene, et rintrer e tacsi a Nwadibou. Gn a nolu ki vs frè des rujhes po çoula, ni dmander si vos av' avnou en otostop di Tindouf, u d' Tifiriti ezès "Teritweres diliberés", des plaeces la kel Polisario a ses adjîsses.
Vo nos la el Moritanreye, dabôrd, erva-t i Djino. Ses pratikes, ci côp cial, c' est cwate gros cinsîs swisses ki vlèt aler fé di l' advinturî dins l' dezert. Viker ene sacwè d' efoufiant [oui][excitant], mins sins prinde ditrop di risses.
"Tådje ene miete", pinse-t i l' Djino, "dimwin, dji vos frè awè li pepete."
Li londmwin, sol programe, escursion a Lagwira.
So leus spitantès motos, avou des foirts moteurs, mins nén trop pezantes po n' nén ahoter e såvlon, la nosse pitite trope adjume evoye. Rexhe foû des distcheyaedjes di Nwadibou, avou des monceas d' riketes a droete et a hintche; passer houte do tchmin d' fier. Pu gn a la ene croejhete di voyes. Sins plake di racsegne, ti sins bén. Djino fwait sene di prinde a hintche. Bénrade, on n' voet pus l' tidje, rascovrou påzès consires di såvlon [oui][dunes]. Gn a rén avou ça, les motos sont adûtes a çoula, vos l' voeyoz bén å Paris-Dakar.
Tot d' on côp, djusse après l' crestea d' såvlon, vo nos la aplonkés å fén mitan d' on viyaedje-espér. A mitan essuvli dins l' såbe. Les måjhons co plinnes di trôs d' obus. On s' î a apougnî fer la sacwantès anêyes, dandjreus.
Tolminme, påzès finiesses, des femes noeres di pea, tot noer mousseyes, vegnnut vey li spectake, et clatchî dins leus mwins. Ti sins bén : cénk grossès motos, et cénk zigomårs avou des carimadjoylés mousmints, et l' gros casse al waitroûle, k' i rsaetchèt po vey wice k' il ont-st abroké. Kécfeye des diès dischindous do cir ?
Mins l' binåjhté n' a nén stî longue. Tot d' on côp, la tot on batayon d' sôdårs k' aspitèt d' nole pårt, mitrayetes so li spale, canons e l'air. Ey onk, moussî e civil, avou on rodje trinnigne et des basketes "Nike", ki fwait aler les bresses. "Nonna ! ça n' si pout ! c' est disfindou ! On n' pout nén vni cial !"
Dj' inme ostant vs dire ki mes gros cinsîs swisses avént l' cou stroet ! [n'en menaient pas large]. Mi, dji saveu ddja bén cwè, mins dj' aveu ene miete li vessete cwand minme. N' avéns dju nén rmonté dtrop, et toumé so on camp Polisario. Dinltins, il ont ddja macsådé des tourisses. U les rvinde ås GSPC aldjeryin, Al-Cayida-Magreb, asteure, po ndè saetchî ene rançon.
Ça fwait, ki dji dmande, bén polimint å ci k' al l' air d' esse li mwaisse del djowe : "Vos estoz marokins u moritanyins ?" Et l' captinne boerler : "Moritanyins, bén seur !"
Nos avans fwait camaeråde. I nos a mostré les belès plaeces po ndaler el pexhe. Ti tapes filet tolminme eyu, et, so ene houbonde, gn a on pexhon k' a-st abetchté. I m' a mostré les plaeces k' i n' î faleut nén aler, ca gn aveut co motoit des menes. Lanawaire, gn a on cwate-cwate k' a potchî so ene. Deus moirts. Portant, on vout k' on-z åye disminé ttafwait.
Nos avans dmoré la sacwants djoûs. Di tenawete, nos avéns del vizite dins les airs : des elicopteres del "Guardia Civil"[oui] espagnole ki vnèt awaitî les pladjes do no man's land. C' est sovint la k' les ebagants clandestins afrikins ebarkèt po les Iyes Canareyes. Li sorwoeyance en avion ey e batea, c' est l' programe uropeyin "Frontex", pol wårdance des frontires difoûtrinnes di l' Union. Il a stî enondé emey 2006. Il est acvierné pa des Espagnols et … des Lussimbordjwès.
Li samwinne di dvant, nosse captinne aveut rapexhî 28 di ces målureus clandestins la, ki leu naçale s' aveut-st rtourné e plinne mer. Il avént rnedjî disk' al coisse. Les cis k' avént yeu l' foice d' ariver estént moirt escrans, djus d' foice. I les ont rnouri ene miete avou do pexhon, pu ls evoyî al police di Nwadibou.
Après Lagwira, nos avans stî vey li pexhaedje des moulets d' mer pås pexheus Imrharen. I batèt l' aiwe po fé raprepyî les dåfins, k' atchesnut les moulets eviè l' pladje. Adon, les pexheus les apiçnut avou des grands filets, saetchîs al mwin, les pîs dins l' såvlon.
Nos candes swisses estént percés binåjhes. C' est l' pus clapante des resclames, bråmint mî k' ene waibe sol Daegntoele. Dji m' rafeye k' i nos amoennénxhe des novelès pratikes.
sicrît li 1î d' måss 2007, so on racontaedje da "Djino l' Motar di Chamonisse", e fén Mitan de Mîtrinne Mer.