On responda da Djihan-Gui Badjoye, on sociolodjisse di s' mestî.
Li Ranteule (L.R.) - Après ls atacaedjes di Noû York et Washington, les Amerikins - et ls Uropeyins k' elzès shuvèt come des ptits tchéns - n' ont rén trové d' mî ki d' aler spåde des volêyes di bombes so l' Afganistan. Et tos les moenneus politikes di s' rapoûler dins des grand-messes sol tinme « Kimint dzingnî les terorisses? »
Mins gn a nouk ni s' a måy dimandé: « Douvént k' i gn a des terorisses?»
C' est ç' kesse la ki nos dmandîs a Djhan-Gui Badjoye, on sociolodjisse, mådjuster dins ene di nos univiersités.
Djihan-Gui Badjoye (DjG.B.) - Awè ! Les Amerikins moennèt leu « croejhåde siconte des terorijheus »[1]. Mins dji crind foirt ki ça va fé djusse li contråve: ça va fé skepyî des noveas terorisses on pô tocosté.
L.R. - Sabaye dins kés condicions ki l' terorisse disclôt ?
DjG.B. - Dj' a come abayeye [hypothèse] k' i gn a cwate clawes [clauses] rekijhes d' avance po fé des noveas terorisses. Li prumire c' est d' aveur on tropla d' djin [groupe, communauté] ki sont u ki s' sintèt formagnîs, mesbrudjîs, spotchîs dins leu-z idintisté.
L.R. - Tolminme, gn a yeu des banslêyes di peupes sol daegn k' ont stî språtchîs et s' n' ont i nén divnou on niyåd [pépinière, nid] d' terorisses ?
DjG.B. - Plamor ki, mo sovint, les formagnîs peupes baxhèt l' tiesse, et ployèt dvant les gros, et ratinde après des djoûs meyeus.
Ça fwait ki dj' voe ene deujhinme codicion: c' est k' les spotchîs åyénxhe-t avou a fé a des spotcheus ki n' les aschoûtèt nén, cabén k' il åyèxhe sayî et rassayî di cåzer avou zels po waitî d' arindjî les bidons. La, wai, si on mete eshonne ces deus codicions la, ene boune siminçrece [pépinière] po fé des terorisses.
L.R. - Eyet l' troejhinme codicion ?
DjG.B. - Li spotchî grope di djins, li mesbrudjeye cominålté doet esse seure di si abondroet a disfinde, di s' tuzance, si culteure, si rlidjon.
L.R. - Çou ki n' est waire li cas des Walons, boutans, cwand li spotchance provént des Beljikins francofones. Mins c' est l' veur ki, cwand li spotchaedje shonne vini del Bijhe [Nord] u do Lvant [Est], les Walons polè-st eto divni des terorisses, come les Rezistants d' 40-45.
DjG.B. - Çou k' a måké ås rezistants d' 40-45 - mins motoit bén k' el Djenerål De Gaule a djowé s' role la, c' est on moenneu enondant, escoûssiant ["entraîneur", "démareur" charismatique] k' i tuzèt ki les disfind [légitimes a leurs yeux], minme si ces politikîs la ni sondjèt sovint k' a zels-minmes.
L.R. - Come kî, metans?
DjG.B. - Vos avoz on bea modele di ces cwate codicions la el Palestene.
- Spotchance pazès siyomisses dispu dipus d' céncante ans
- sayaedjes et rassayaedjes di negociyåcions, sins waire d' avance
- grandeur di leu civilizåcion, zels k' estént dins l' payis minme divant les Djwifs, çou ki l' Bibe, li Tora et l' Alcoran repetèt a totes les pådjes; et abondroet li leu rclamaedje, ricnoxhou pal rezolucion 649 di l' ONU
- foice moråle d' on moenneu come Yasser Arafat.
L.R. - Et ça pôreut esse parey avou Ben Laden
DjG.B. - Oyi, l' Afganistan, so vént ans a stî spotchî pazès Russes et leu soçons Najiboullah, pu pås Amerikins et leus soçons d' ersè [hier] les Talibans. Les prumîs vlént on poirt so l' oceyan Indyin. Les ôtes bignèt après l' petrole del Mitrinne Azeye.
Nén dpus onk ki l' ôte, i nd ont d' keure des peupes d' avår la, di leu tuzance, di leu rlidjon.
L.R. - Nén merveye, k' il ont rçû Ben Laden avou leus bresses grand å lådje.
DjG.B. - Et ça n' mi sbarréve nén pår si, dimwin u après, gn av' trinte-shijh noveas Ben Laden dins trinte-shijh payis muzulmans moennés pa des noveas Talibans. Tot ça di cåze des Amerloches et leu grandiveusté dins l' politike k' on lome l' imperialisse noû-liberål.
L.R. - Gråces, da, Monsieu Bajoit.
DjG.B. - Oyi, ô !
sicrît li 4 di nôvimbe 2001, eplaidî aprume so l' Aberteke] (avou kékes mots ratournés e francès); li rfondou est ene miete ricoridjî vaici; replaidî so papî dins l' Rantoele-gazete, lº 24, ivier 2002-2003.
Pî-note