Patrimoenne walon, patrimoenne daegnrece
Si vos drovoz l’ motî walon namurwès-francès da Pirsoul, vos alez vey on bea vî mot : li cloke-pôrte, ki vout dire li befrwè. Cwand on sait ki c’ esteut li ban-cloke do befrwè ki sounéve po-z anoncî l’ cloyaedje des poites del cité, on s’ dit ki « cloke-poite », ci sereut cobén on spotchî aplacaedje di « cloke po fé clôre les poites » k’ a divnou « cloke po les poites » pu « cloke-poite ».
Conexhoz Djiblou ? C’ est-st ene pitite veye, inte Nameûr et Åve, a l’ orêre des provinces di Nameûr et do Walon Braibant. Li veye est rloméye po ses coutlîs (minme si asteure gn end a pus waire). Elle est ossi rloméye po ses Facultés d’ Agronomeye, la k’ on-z î vént studiyî d’ å lon. Mins a Djiblou, gn’ a etou ene cloke-poite k’ est rconouwe på l’ UNESCO come Patrimoenne Daegnrece !
Li befrwè, c’ est-st ene sacwè bén d’ amon nos-ôtes. On ndè wèt des bea-z-èt grands k’ è l’ Waloneye, è l’ Picårdeye ou dins les Flandes. A Mont, Lile ou bén Tchålerwè, li cloke-poite, c’ esteut l’ troejhinme tour del veye. Li clotchî d’ l’ eglijhe et l’ mwaisse tour do tchestea estén.n la po mostrer ki l’ veye esteut mwinrnéye på curé et på tchesturlin.
Cwand les djins ont wangnî sacwantès libertés, i s’ ont metou a bâti ene tour po bén mostrer ki, zels etou, is avén.n ene sacwè a dire. C’ est çoula k’ on lome on befrwè ou ene cloke-poite.
Mins a Djiblou, c’ est-st èn ôte dalaedje.
A Djiblou, gn aveut nole liberté ! Les Abés-Contes estén.n d’ on côp li curé et l’ tchesturlin. Djiblou esteut è Roman Payis do Braibant, mins li Duc di Braibant lèyeut les moennes trankiles la k’ is estén.n « les prumîs monseûs di Braibant ». Adon i mwinrnén.n li veye sins rinde leûs contes a nèlu, påjhêres come Batisse !
S’ i gn aveut nole liberté, pocwè les djins arén.n-t is bâti ene cloke-poite ?
Po dire li vraiy, i gn a djamåy pont yeu d’ befrwè a Djiblou. Çou k’ on lome asteure « befrwè », c’ est l’ vî clotchî d’ ene eglijhe k’ a stî distrûte. C’ esteut l’ eglijhe del pårotche Sint-Sauveû. Les fondåcions datnut do dijhinme sièke. L’ eglijhe a stî distrûte è 1810. Mins on a wårdé l’ clotchî, ey endè fé on befrwè !
Fé ene cloke-poite avou on clotchî, n’ est ç’ nén ene miete sibarant ?
Oyi mins nonna : tûzoz bén ki çoula s’ a fait do timps ki nos estén.n Francès…
Metouwe al copete d’ ene rotche ådzeu di l’ ewe d’ Ornea (k’ on n’ wèt pus), li cloke-poite domine tote li viye veye. Et po l’ aler voey, i fåt roter pa des ptitès reuwes ki nole vweteure n’ î såreut daler. E 1905, li feu a distrût l’ toet. Adon, on nd a rfait on novea è 1907, mins avou èn « agnon » (ene bole), k’ on pout co voey audjourdu.
Dins l’ cloke-poite di Djiblou, gn a co bråmint des bokets di stîle roman. Et tot ådzeu, gn a cwate mwaissès clotches, ey on carilion di cwarinte-set pititès clotches. On ls ètind tos les djoûs, ki djouwnut leû ptite muzike.
Cwand l’ UNESCO a rconou sacwantès clokes-poites di Waloneye, gn a bråmint des Djiblotins k’ estén.n disbåtchîs. Nosse befrwè esteut lèyî sol costé, la k’ on purdeut des mwins beas ou des pus ptits…
Mins asteure ki les rassonraedjes sont tot faits, l’ UNESCO l’ a metou avou.
Nosse befrwè, c’ est ene firté ! Il est la po mostrer ki minme dins des ptitès veyes roviyiyes do monde, lèyiyes so l’ costé des evolucions et des revolucions, ki minme a Djiblou, la k’ les Abés-Contes estén.n si foirts, les djins n’ on nén manké di wangnî leu liberté !
siné: Maîsse Arsouye, li 25 di djanvî 2007