E dierin limero del Rantoele, Michel Meurée dnéve si-t emile, po lyi scrire po l' walon esse schapé. Mins çou k' i nos fåt, c' est ene nouve loe linwinstike, a môde do Kébek, k' a l' Loi 101, rakeudowe por nozôtes.
Foirt avant, les Flaminds sont ahontyîs pa leu lingaedje, et s' ritaper so l' inglès, mins adon i l' tapnut sor nozôtes walons eto. Sacwants walons pinsnut ki, si l' francès a royî l' walon foû, c' est bén fwait po s' pea asteure, d' esse royî a s' toû foû på inglès. Mi, dji pinse k' i gn a moyén d' wårder tos les lingaedjes bedjes, avou ene loe 101 da nozôtes. Tolminme, dji n' sai nén si:
A. I fåt k' ele fouxhe pattavå e Beldjike (malåjhey a mete so pî, foirt avant a cåze do payis d' Brussele, k' est ddja pår vindou, et del Flande);
B. On l' sårè stitchî pattavå e Walonreye (nén åjhey a cåze del Kiminålté);
C. Tchaeke comene el pôrè riscrire dins ses dvintrinès loes. A vey. Di totès manires, i fåt atôtchî tos les pårtis politikes, po lzî sgoter dins l' cour l' idêye. Dj' atake on plan, on pordjet d' loe avou l' esbåtche:
1. L' inglès est rastrindou po tchaeke a s' måjhinete (sphère privée).
2. L' eployaedje di l' inglès tot seu est espaitchî, pattavå, tot come l' inglès esse traitî a môde di mwaisse-lingaedje (langue majorée), c' est espaitchî eto.
3. Li fringlès (franglais) et l' patwès d' Paris sont espaitchîs pattavå, minme a môde di bribeu-lingaedje (langue minorée).
4. So on prodût, l' inglès est permetou, come bribeu-lingaedje, po-z ahessî des etrindjirs, doulmint ki:
I. Gn a les troes lingaedjes oficirs, mins eto al moens onk des lingaedjes do payis (une langue régionale) eto;
II. Gn a eto onk des ôtes miersipårdous lingaedjes daegnreces (sipagnol, tålyin, chinwès...), come ôtes bribeus-lingaedjes;
III. Tos les scrijhas e lingaedjes bedjes seront metou e grandès letes, po cmincî; al deujhinme dins les ôtes lingaedjes e ptitès letes, et po fini èn inglès avou des ptites.
5. Såf cwand c' est l' no d' famile ou l' pitit no da ene sakî k' a ene sacwè a vey avou l' kipagneye (egz.: "Johnny's Bakkerij"), il est dispermetou ki les eterprijhes, soces etch. ouxhénxhe on no e-n inglès; totes les cenes k' ont ddja on sfwait no sont oblidjeyes d' el candjî. On n' pout måy mete so l' tåve des mots inglès tot lzè moussant a môde d' èn ôte lingaedje (egz.: "helper" egzistêye e flamind eto; "vegan" est accepté e-n almand come inglicisse; "comfort" egzistêye e normand).
6. Les cpagneyes, soces etch. ki pûdnut on no e lingaedje do payis åront des åjhminces di cwårs (metans åjhî leus tayes); insi l' amour po les lingaedjes do payis serè vôrmint ecoraedjî, nén tant avou des djåzreyes, mins avou des cwårs.
7. Po les lingaedjes do payis, dire oyi a totes les manires di scrîre et d' cåzer, sins taper so les doets des djins.
8. Po l' francès, mete so pî èn organisse; shûre li Grand dictionnaire terminologique + on motî d' beldjikisses. Ås gaztîs ey ås televuzisses di payî des strives (amendes), tchaeke côp k' ene di leus djins si rtape so l' fringles/inglès.
9. Ehåyî deus lingaedjes apayizants (exogènes): li "beldjitålyin" eyet l' "belgaråbe" avou des letes latinnes, a môde do maltès.
10. S' i gn a des gazetes e-n inglès, i fåt ki, po tchaeke limero, i gn ouxhe on ratournaedje dins on lingaedje bedje, et onk di ratournaedje e-n èn ôte grand lingaedje daegnrece. Sifwaitmint, ons espaitche d' assaetchî des ispanikes po lzî fé cåzer l' inglès.
11. Cwand ons eployrè li spagnol, on shûrè l' academeye di Bogota, ki c' est l' regue e-n Amerike latinne, et si ovrer po bråmint puss di djins ki l' Estitut Cervantès.
12. Li racuzaedje linwistike serè po rén, et c' est å cea k' est racuzé k' on lyi dmandrè d' payî. Di puss, li comussion d' aveurixhaedje linwistike årè a traker leye minme les flôtcheus, sins k' i serént ametous påzès sirs citweyins.
13. Les cpagneyes etrindjires ki trevåtchnut l' Beldjike, metans les camions, les buss eternåcionås... i lzî fåt mete les scrijhas e-n onk di lingaedje bedje al moenss, a costé do lingaedje di leu payis. Li scrijha bedje et etrindjir serè pus grand ki l' ces e-n inglès, si jamwais i metront d' l' inglès avou.
14. Il est dispermetou d' awè des scoles gårdyinnes e-n inglès, minme po les efants d' parints inglès-cåzants.
15. Il est permetou d' awè des scoles e-n inglès, seulmint:
I. Po les efants k' ont al moens onk des parints k' a l' nåcionålté d' on payis la ki l' inglès est oficir. Mins adon il lzî fåt dner, d' rawete, onk di lingaedje do payis.
II. Al université, mins rastrindou ås entrindjirs nén-francès-cåzants et nén-spagnol-cåzants; et po tchaeke classe e-n inglès c' est oblidjî d' endè fé dins des ôtes lingaedjes.
III. Si ene teze ou memwer d' estudes a stî fwait e-n inglès, c' est oblidjî d' endè fé deus ratournaedjes: onk dins on lingaedje bedje, ey onk e-n èn ôte lingaedje daegnrece.
16. Les lingaedjes do payis seront todi acsegnîs al pitite sicole.
17. Dji n' a pont d' agrès po nou årtificir lingaedje; portant å scrîre l' esperanto djus come onk des lingaedjes di Brussele, ça nos assaetchreut l' amisté des esperantisses po nosse cåze. I n' ont nén con reyussi d' forhoukî leu lingaedje come oficir dins nou payis, adon k' i sont des miyîs ki c' est l' lingaedje di leu mame.
17. Li Taalunie fwait tourner l' neyerlandès e-n on dislingaedje; i fårè bouter avou www.vlaamsetaal.be
18. Li droet d' esse ahessî e s' prôpe lingaedje bedje. K' i gn euxhe des ratourneus (metans, onk po cwénze comenes), si ene sakî scrît ene lete al comene, e walon, k' on lyi respondreut e walon.
19. Bouter avou les Kebecwès, esse aspalés pa zels, veyanmint k' il ont d' l' apriyesse bråmint.
20. Assaetchî des decideus d' Union Uropeyinne, po bouter eshonne avou des ôtes payis, po l' minme cåze.
E Swede, li govienmint s' a rindou conte ki l' inglès aveut si tant formagnî l' swedwès (et les ptits lingaedjes co pé), k' i gn aveut bråmint des coxhes sel societé, des syinces etch. ki l' swedwès n' aveut popunt d' mot po ndè djåzer. On pordjet a stî fwait loe: Mål i mun - Förslag till handlingsprogram för svenska språket. (https://lagen.nu/sou/2002:27)
Asteure, e Beldjike, li leu dit ki tchaeke pout eployî tos les lingaedjes come i vout, såf ki: les banåves siervices (services publics) sont oblidjîs d' shûre les lingaedjes oficirs, et les scrijhas so les prodûts a vinde eto. Po dire li vraiy, les banåves siervices n' end ont d' keure; i vos djåznut e fringlès ey inglès; et les grands botikes eto. Li comussion di controle linwistike n' elzî fwait rén; ele n' est la fok po straper ene sakî k' åreut li coraedje d' eployî l' walon (metans), oubén l' francès divins les Flaminds, mins po l' inglès a l' ouxhe, ele ni fwait rén.
Po l' djin so l' pavêye, ni l' walon ni ddja nén l' francès n' elzî baynut nén a magnî. Pocwè fé ene sacwè (aschouwer nos lingaedjes), cwand c' est pus åjhey di n' el nén fé? I nos fåt ene vindice.
Ene loe 101 vaici, come les loes so l' toubak: li cia k' endè foume, c' est lu ki paye po rimîdrer des ôtes ahesses. Cial: li cia k' eploye l' inglès årè a bouter po l' walon. Vouss on scrijha e-n inglès? Radjoute li walon avou, valet!
Å dvizer avou des bierdjîs des Carpates, i m' ont dit ki, cwand ene biesse ki magne del tchå si dåre so l' hiede, i l' fåt macsåder comufåt, bén et rade, paski ene coixheye biesse vos såreut kschirer e-n on rén d' timp, et "vinde" tchir si pea. Avou l' inglès ki mannceye nos lingaedjes, c' est parey. Si nosse côp n' serè nén fel, les vindous d' nosse payis seront capåbes di forhoukî (déclarer) l' inglès come lingaedje oficir (minme li lingaedje oficir) do payis. I sufixh k' i fouxhe insi so Brussele, et c' est nozôtes ki shût dijh ans pus tård. I nos fåt pinser et rsondjî on sfwait pordjet cénk côp divant d' el mete so pî, mins d' ôte pårt i l' fåt fé.
Note Wikisourd
sicrît li 12 di nôvimbe 2020