C’ esteut li 10 d’ awousse 1895, èn etervinaedje do deputé Schinler å minisse di l’ Interieur et d’ l’ Acsegnmint, Monsieu Schollaert, siconte do deputé Coremans, on flamingant d’ Anverse.
M. Schinler :
« Mes djins, dji m’ va djåzer walon ! »
(Esclameures et xhaxhlaedjes)
Vos l’ trouvroz kécfeye drole, vozôtes, ca vos trovez voltî drole tot çou k’ est djusse, do moumint ki çoula vént d’ nozôtes.
Mins nosse prezidint a ricnoxhou nosse droet cwand c’ est k’ on a djåzé li flamind voci po l’ prumî côp. Rapinsez vs-z è bén : ç’ a stou a l’ seyance do 26 di nôvimbe di l’ an passé.
Adon-pwis, divins les cis ki dji rprezinte, end a co traze et traze ki n’ comprindèt waire pus l’ franskignon ki l’ wastate. Et puski dji vou fé ricnoxhe les droets di nosse bon vî lingaedje, dji djåzrè come mi mere m’ a aprins.
Po bén cmincî, dji tén a dire ki dji so lon do rgreter les hopeas d’ çanses k’ on dene po les lives et les teyåtes flaminds : nos tchacrans todi des mwins tchaeke feye k’ on frè ene sacwè po l’ bén do peupe. C’ est ki, a costé di nos frés Flaminds, nos avans nos frés Walons.
On nel doet nén rovyî.
Dji croe k’ afwaire di societés d’ literateure, on fwait a pô près po onk come po l’ ôte. Mins å dfwaite di teyåtes, ci n’ est waire li minme djowe.
On n’ acoirdêye ki cwate pitits xhalés meyes francs ås Walons, dismetant k’ ås Flaminds, on fwait l’ pårt bele et lådje : 22.000, c’ est leu lot ! On dene 500 francs a onk di nos teyåtes walons et so ç’ tins la, 8.000 endè vont å teyåte flamind d’ Brussele, 5.000 å ci d’ Anvers et 5.000 å ci d’ Gand, sins co conter les abondroets des societés ki n’ mankèt nén di les rclamer et k’ il atrapèt tos côps bons.
Dji n’ a nén co djåzé di l’ academeye flaminde ki racoye 19.000 francs et des vîs papîscrîts e flamind ki costèt tos ls ans 5.000 francs a l’ Beldjike !
Est ç’ tot ?
O ! Neni ciete !
I n a l’ gômåd des prumes å dfwaite di pîces di teyåte et po l’ bouket, li fameus diccionnaire k’ on fwait e l’ Holande. On dit ki c’ est on clapant ovraedje ; c’ est bén possibe : dji n’ î voe k’ do feu. Mins mågré çou ki poye aveur di bon, i n’ est nén måva ki vos savoxhe çou k’ i costêye.
Nosse binamé minisse m’ a bén volou rmete on ptit papî so ç’ kession la, et dji voe ki l’ Holande sopoite les deus tîces des costindjes et nozôtes l’ ôte tîce.
Li moens k’ on-z åye diné, ça stî 4.000 francs, vola deus ans. L’ an passé, on-z a payî 6.000 francs et ciste anêye 7.000 francs. Dispoy 1852, adon k’ on l’ a cmincî, i nos a costé 65.500 francs. C’ est on haitî patård, endon ? Et dji m’ a co leyî dire ki çoula aléve durer.
On pout acertiner ki, po l’ djoû d’ ouy, li flamind nos rvént so èn an, a 60.000 francs et des. Et so ç’ tins la, li walon ramasse målåjheymint li meskeyowe åmonne di 4 a 5.000 francs l’ anêye !
C’ est trop pô d’ tchoi.
On fwait pus d’ onk ki d’ l’ ôte et ci n’ est nén djusse.
On n’ pout nén continouwer a dner les cråssès tåtes ås Flaminds, et ki l’ Walon dmeure la po do pan tot setch.
Si disk’ asteure, i n’ a co nouk k’ åye sondjî a mete si doet so l’ plåye, torade, elle si va evilmer.
Il est tins k’ on sel deye : si l’ afwaire si porshût come on l’ a moenné disk’ asteure, li djeu cmince a flairer et i toûnrè a tchén.
(Riyaedjes)
Ritnoz bén ç’ råjhon la !
Li Walon inme ostant s’ vî lingaedje et ses oteurs et ses teyåtes ki l’ Flamind inme les sinnes.
Et a m’ shonnant, i n’ a rén d’ pus bea k’ çoula, d’ on costé come di l’ ôte : aidî l’ peupe a wårder et a rinde todi meyeu ses ptits oniesses plaijhis, c’ est lyi waeranti l’ caractere k’ il a d’ bea, tot l’ acertinant del franke djoye ossu sovint k’ a s’ toû.
C’ est po çoula ki nos estans d’ acoird so çou k’ on fwait po les Flaminds. Nos avans por zels li meyeu cour do monde, et dji pinse k’ i nos l’ rindèt bén.
Nos n’ volans nén k’ on lzî rsaetche èn aidant. Mes cpagnons et mi, nos vôtrans roetabale çou k’ est prometou po l’ tîxhon.
Mins contans bén ki vos n’ froz nou baståd. Pôce å hôt, vos ricnoxhroz ki les scrijheus walons rapoirtèt, zels avou, oneur et glwere å payis. Ki nos fjheus d’ pîces et nos societés d’ teyåte meritèt d’ esse ecoraedjîs come les ôtes po l’ bén k’ i fjhèt å peupe.
Nos pretchans l’ bon acoird inte Flaminds et Walons. Il ont l’ minme mezåjhe di djoye et d’ plaijhi, et i n’ sont nén pus ritches onk ki l’ ôte po s’ les payî ossu sovint k’ i vôrént bén, et k’ i fåreut po bén aler.
Nos avans tchatch di vey li govienmint aidî nos frés do Plat Payis a s’ ricfoirter l’ esprit gråce ås beas lives, ås bons teyåtes.
Mins l’ peupe walon a ostant k’ zels mezåjhe di bons acsegnmints et d’ oniesses plaijhis. Et dji croe k’ on serè d’ acoird po-z aidî et po-z ecoraedjî del minme manire les scrijheus et les societés des Walons et des Tîxhons.
Ces-cial ont assez d’ cour et leus rprezintants assez d’ esprit po djudjî k’ dj’ a råjhon. Li spot dit : Fijhoz bén, vos åroz bén !
Ci serè m’ dierin mot. (fén do ridjhaedje)
Li deputé Coremans ni serè nén foû binåjhe. I dit (e francès) ki les cis ki djåzèt des patwès ni dvrént nén rascode des subzides. K’ i n’ vénreut nén a l’ idêye des cis ki scrijhèt dins les patwès d’ Flande di dmander di l’ aidance di l’ Estat.
Schlinder (e francès) : Ni djåzez nén flamind, nos n’ djåzrans nén walon.
Coremans : Ké rapoirt ? Cwè çki li lingaedje literaire flamind a-st a vey avou les patwès walons ?
Adon-pwis, Coremans va metinguer et pronner conte les Walons, ki n’ sont rén dins l’ istwere, et dmander k’ on n’ elzî dene pus ene djigue.
Al fén des féns, li minisse Schollaerts decida : « Dins l’ kesse des ecoraedjmints å teyåte e walon, ki c’ est èn årt do payis po les Lidjwès, dji n’ rifuzrè nén di fé ene foice po ls aidî, come di djusse.
L’ onoråve mimbe (Coremans) ni m’ pôrè nén amete ki dji fwai avou les Walons, poy ki dji so, mi-minme on franc Flamind. » (fén d’ ashyinne)
Tecse rapexhî divins li teze da Djåke Werner : Notre langue wallonne : quelle chance d’avenir ?, UCL, 1997. Ci tecse cial avou l’ ratournaedje e walon do forbataedje e francès (divant ey après li spitch) est so l’ Aberteke ; il î a stou metou so les fis diviè 1999.