Li sårtaedje
– Mononke, vos ki conoxhe bén tot, ça m' a sbaré d' ôre taleure kéconk cåzer d' on viyaedje ki s' lome "li Sårt", et ci n' esteut nén li Sårt k' est dé Tchonveye mais èn ôte ki s' lome li Sårt-Custene. Adon, dj' a rwaitî so ene cwåte, et dj' a veu k' i gn aveut co mwintes ôtes viyaedjes k' avént on no avou «sårt». Did dou k' ça vénreut bén, don, ç' no la ?
– Minme a Transene, dj' ans ene plaece k' on lome li Sårt Djî. On sårt, c' est ene plaece k' on aléve sårter. Li sårtaedje, c' est èn ovraedje k' on a fwait dinltins dins tos les bwès et les mwais tchamps d' avår ci. A l' fén, on n' l' a pus fwait ki dins les virêyes k' on-z î aveut stî peler ås tcheneas. Adon k' on-z aveut tcheryî les coides di bwès et les faxhenes evoye, on ramasséve les coxhes et les coxhetes, les foyes et les waezons, et on-z è fjheut on fornea po-z î poleur mete li feu.
– Mins a ké moumint k' on fjheut cist ovraedje la ?
– T' sais bén, dinltins, cwand on-z aveut tos les sints, c' esteut åjhey po s' î rtrover. Ti pleus ataker a broûler do côp k' i fjheut tchôd, divant li fnå si ti vleus. Mins s' i ploveut, t' aveus l' coye : « Cwand i ploût a l' Sint-Medåd, on n' ribroûle nén les sårts » dit-st i li spot. Adon, i faleut rataker après li fnå. La Sint-Lorint, c' est l' dijh d' awousse, don. Et bén, on djheut todi : « A l' Sint-Lorint, li feu å sårt mins 1' four eddins. »
– Li four dins l' feu ?
– Nonna, hin; ça vout dire dins l' gregne sol traveure... Pu ç' côp la, s' i fjheut bon, ti fjheus l' awousse. Li prumî d' setimbe, c' est l' Sint-Djî. On djheut ki cwand i fjheut bon a l' Sint-Djî, on pleut co raler sårter on djournå et s' li broûler. Ca i faleut waitî d' roister cist ovraedje la a l' fén d' l' esté, divant k' i n' riplouve, ca cwand les coxhes s' avént racrouwi, ça divneut malåjhey po l' feu prinde. On côp k' la pårt esteut bén rnetieye, on hawéve li tere inte les stoks, disk' a tant k' el plaece soeye tote kibetcheye. Après, on meteut 1' feu å tas d' coxhes; et pu ç' côp la, cwand l' braijhisse s' aveut yeu distindou, on ristraméve les cenes sol pårt. Ç' esteut ene ovraedje di negue, hin, ça, valet. Dayeur, cwand on a ene laide niche corwêye a fé, k' est çk' on dit ? « Dj' inmréve co mî nd aler dhawer ås sårts, tén ! »
– Et pocwè s' aler fé crever a ça, insi ?
– Pocwè ? Dins l' vî tins, dji t' cåze des anêyes 1800 et des, li rindaedje des sårts, c' esteut l' fadêye pol mitan d' l' anêye. Li broûlaedje des coxhes et l' ristramaedje des cenes, c' esteut po d' l' ingrais, don. Ca i faleut rinde a l' tere ene pitite pårt di ç' k' on lyi purdeut, ca ôtrumint, elle åreut yeu vitmint stî spoujheye (...) Pu ti seméves li waessin; a l' mwin, bén seur. Pou l' reterer, on purdeut ene grosse sipene k' on trinnéve pattavå l' pårt. Come ça, i n' esteut nén trop rcatchî, pusk' on dit ki l' swele doet todi vey eraler s' mwaisse. L' anêye d' après, målureus, twè, t' aveus do waessin pus hôt k' ene djin.
– On l' fåtchive a l' pitite machine ?
– Ti n' åreus ddja seu, don, malén Djåke, avou les stoks. On l' aléve côper a l' seye. On siyive kékes pougnêyes di dinrêye, disk' a tant k' on-aveut on djavea. Adon on l' loyive a djåbe avou on loyén d' swele k' on loméve on fåsson. Cwand c' est k' on-z aveut fini l' tchamp, on dressive les djåbes a set po fé ene croupete. I n' faleut bén seur nén rovyî d' emantchî ene tchape a l' copete.
– Cwantes anêyes est çk' on pleut semer do swele dins l' sårt ?
– On nel seméve k' èn-an. L' anêye d' après, t' aveus les djniesses, les brouhires et les sticots ki rdjetént. Ça, c' esteut co da tinne po deus troes ans. Ti les pleus ndaler côper – les brouhires avou li få d' brouhires et les djniesses a l' seye – por twè stierni les gades. Ç' esteut sovint les femes k' î alént avou l' berwete. Ele siyént les djniesses, ele les botlént, ele loyént les botes avou des scchinires pu ele tcherdjént ttafwait sol berwete. Mondiu todi, cwand on-z î rsondje, valet: li berwetêye n' esteut djamåy assez hôte por zeles, don, dandjreus. A l' fén, elle etoirtchî ene viye coide di ttåtoû, et ele dialént tant k' ele polént po k' li coide soeye bén tinkeye.
– Pocwè k' c' esteut nén les omes k' alént siyî ås djniesses ?
– Il î alént ossu, hin; mins les omes, zels, c' esteut cåzu tertos des bracnîs, don. Cwand i moussént dins l' sårt, i cschirént l' mitan d' leu tins a waitî d' apicî on cok di brouhire u on rålea d' djiniesse.
– Disk' a cwand k' on-z a stî sårter dins les bwès ?
– Dj' î a co stî dvant l' guere cwand dj' esteu gamén. Dji m' rapelrè todi k' on-z aveut eterprins on sårtaedje dins ene côpe a tire et a air e Bwès d' Oû, avou l' Djåke do Banot. Mins on aveut volou fé a l' modiene, la, nozôtes: on n' aveut cåzu nén dhawé. Ti sins bén k' adon, li swele n' årè waire yeu stî eteré et k' i gn årè yeu bråmint d' edjalé. Come d' efet, da, dji n' avéns yeu k' ene mo tene dinrêye. Li Mimile do Blanc aveut sårté djusse djondant nozôtes, mins a l' viye môde, la, lu : e dhawant s' pårt disk' a todi, cåzu come s' il åreut yeu foyî s' corti. Cwand il î ovréve, i n' esteut nén a rpaxhe a l' nute, li pôve laid Mimile; i magnive sapinse k' on dit come on sårteu. Mins avou tot ça, å moes d' awousse, il aveut ene dinrêye di tos les diales.
– Çou k' dji n' saizi nén, mi, c' est ki ç' swele la esteut metou e fén mitan des bwès, et k' les bixhes n' î vnént nén brostiyî a grands côps.
– Bén taiss k' åy, don, k' elle î vnént. Mins i gn è-n aveut ddja bråmint moens k' enute, pask' on-z è dispindeut mwintes ås bricoles. Les cenes ki dmorént n' årént todi seu ndaler partot, hin m' fi. C' est k' i gn aveut des sårtaedjes dins totes les virêyes. Et pu ç' côp la, t' aveus co tos les prés djondant les bwès ou çk' ele plént plitchoter dins l' bon ptit fén vete waeyén. Tén ! t' aveus des prés dispu les Distelaedjes disk' e fén fond del Få Mayå. Et il estént tertos raiwés.
– Cwè çki ç' esteut, ça, raiwer ?
– Åy mins mildio, on n' si va nén anuti dpus k' ça enute, saiss. I fåreut nd aler coûtchî on pô yeure po poleur aler a messe dimwin å matén. Dj' årans co bén des shijhes assez po plaidî do raiwaedje, va.